رازهای ژنتیکی سندرم X شکننده با نگاهی عمیق

رازهای ژنتیکی سندرم X شکننده با نگاهی عمیق

سندرم ایکس شکننده یا Fragile X یک بیماری ژنتیکی ارثی است که به دلیل جهش در یکی از ژن‌های کروموزوم X (کروموزوم شماره ۲۳) ایجاد می‌شود. این اختلال طیف وسیعی از مشکلات جسمانی، رفتاری و رشدی، از جمله اختلالات یادگیری و شناختی را به همراه دارد. شدت این علائم در افراد مختلف متفاوت است و به میزان جهش ژنتیکی بستگی دارد. سندرم ایکس شکننده شایع‌ترین علت عقب‌ماندگی ذهنی ارثی است و معمولاً در مردان بیشتر از زنان بروز می‌کند.

این بیماری همچنین به نام سندرم مارتین-بل شناخته می‌شود، زیرا اولین بار توسط این دو دانشمند توصیف شد. سندرم ایکس شکننده به دلیل تغییرات در ژن FMR1 روی کروموزوم X به وجود می‌آید. این جهش باعث ایجاد مشکلاتی مانند ناهنجاری‌های جسمی، اختلالات رفتاری و ناتوانی‌های اجتماعی می‌شود. علائم این سندرم، بسته به شدت بیماری، از خفیف تا شدید متغیر است.

آمار نشان می‌دهد که این بیماری یکی از دلایل اصلی ناتوانی‌های ذهنی در پسران است. تقریباً از هر ۴۰۰۰ پسر، یک نفر و از هر ۶۰۰۰ دختر، یک نفر به این سندرم مبتلا می‌شود، حتی اگر علائم خفیفی داشته باشد. نکته قابل توجه این است که علائم در هر فرد منحصربه‌فرد است و حتی در فرزندان یک مادر، ممکن است علائم کاملاً مشابه نباشد.

سندرم X شکننده چیست؟

از میان ۴۶ کروموزوم موجود در بدن انسان، دو کروموزوم جنسیت را تعیین می‌کنند: XX در زنان و XY در مردان. جهش در کروموزوم X می‌تواند منجر به سندرم ایکس شکننده شود. این بیماری گاهی در کودکی و گاهی در دوران بلوغ ظاهر می‌شود، اما تأثیرات آن در مردان معمولاً شدیدتر است. شیوع این بیماری در مردان تقریباً دو برابر زنان است و اختلالات یادگیری و رشدی از شایع‌ترین علائم آن هستند. در زنان، یکی از عوارض شایع این بیماری، نارسایی اولیه تخمدان است که ممکن است منجر به یائسگی زودرس (قبل از ۴۰ سالگی) شود.

یک دنیای جدید از اطلاعات منتظرته! برای کشف بیشتر، روی لینک دوره آموزشی کودکان استثنایی
کلیک کن.

نحوه انتقال سندروم X شکننده

این بیماری از طریق الگوی توارث وابسته به کروموزوم X منتقل می‌شود. در مردان، این اختلال تنها از مادر به ارث می‌رسد. ویژگی بارز این بیماری، پدیده “پیش‌اندازی” (Anticipation) است، به این معنا که با انتقال به نسل‌های بعدی، شدت علائم افزایش یافته و سن بروز بیماری کاهش می‌یابد. مادرانی که ناقل یا مبتلا به این بیماری هستند، جهش در ژن FMR1 دارند که عامل اصلی سندرم است.

حدود ۴ تا ۶ درصد از زنانی که به نارسایی اولیه تخمدان مبتلا هستند، ممکن است به سندرم ایکس شکننده نیز دچار باشند. همچنین، مردان ناقل این بیماری، جهش را به‌صورت پیش‌جهش (Premutation) به تمام دختران خود منتقل می‌کنند. بسیاری از کشورهای پیشرفته، زنان ناقل یا دارای سابقه خانوادگی اوتیسم، ناتوانی ذهنی یا سندرم ایکس شکننده را طبق دستورالعمل‌های کنگره زنان و زایمان آمریکا غربالگری می‌کنند.

علت سندرم ایکس شکننده

DNA، منبع اصلی اطلاعات ژنتیکی بدن، از واحدهای کوچکی به نام نوکلئوتید تشکیل شده است. یکی از این واحدها، توالی CGG است که در برخی مناطق به‌صورت تکراری ظاهر می‌شود. سندرم ایکس شکننده زمانی رخ می‌دهد که ژن FMR1 روی کروموزوم X دچار جهش شده و پروتئین FMRP تولید نشود. این پروتئین برای عملکرد صحیح سیستم عصبی ضروری است و فقدان آن باعث اختلال در ارتباطات عصبی می‌شود. این مشکل به دلیل افزایش غیرطبیعی تعداد تکرارهای توالی CGG ایجاد می‌شود. به‌طور کلی:

⚠️تعداد ۴۴ تکرار یا کمتر، طبیعی است و مشکلی ایجاد نمی‌کند.
⚠️تعداد ۴۴ تا ۵۵ تکرار، حالت مرزی محسوب می‌شود و نیاز به پیشگیری دارد.
⚠️تعداد ۵۵ تا ۲۰۰ تکرار، فرد را در وضعیت پیش‌جهش (ناقل) قرار می‌دهد.
⚠️بیش از ۲۰۰ تکرار، نشان‌دهنده ابتلا به سندرم ایکس شکننده است.

با انتقال بیماری به نسل‌های بعدی، تعداد این تکرارها افزایش یافته و شدت بیماری بیشتر می‌شود. به همین دلیل، حتی اگر فردی در حالت مرزی باشد، ممکن است نسل‌های بعدی (نوه‌ها یا نتیجه‌ها) به بیماری مبتلا شوند.

ناقلان سندروم ایکس شکننده

اگرچه تعداد مبتلایان به این بیماری نسبتاً کم است (۱ در ۳۰۰۰ تا ۶۰۰۰ نفر)، اما تعداد ناقلان ژن بسیار بیشتر است. حدود ۱ در ۱۵۰ زن و ۱ در ۸۰۰ مرد ناقل این ژن هستند و به‌عنوان ناقل پیش‌جهش شناخته می‌شوند. این افراد ممکن است خودشان علائمی نداشته باشند، اما می‌توانند بیماری را به فرزندانشان منتقل کنند.

همچنین، ناقلان ممکن است در آینده با مشکلاتی مانند نارسایی اولیه تخمدان یا سندرم تومور آتاکسی مرتبط با X شکننده مواجه شوند که علائمی مانند عدم تعادل، لرزش و زوال عقلی دارد. توصیه می‌شود افرادی که در خانواده‌شان سابقه این بیماری وجود دارد، آزمایش ژنتیک انجام دهند.

علائم سندرم X شکننده

این سندرم معمولاً با ناتوانی‌های یادگیری، تأخیر رشدی و مشکلات رفتاری و اجتماعی همراه است. مردان معمولاً علائم شدیدتری را تجربه می‌کنند، در حالی که زنان ممکن است علائم خفیف‌تری داشته باشند یا حتی از هوش طبیعی برخوردار باشند. علائم در هر فرد متفاوت است، اما برخی از شایع‌ترین آنها عبارتند از:

علائم جسمانی

🔴صورت کشیده و باریک
🔴پیشانی یا فک برجسته
🔴گوش‌های بزرگ
🔴انعطاف‌پذیری بیش از حد مفاصل یا انگشتان
🔴صافی کف پا
🔴تشنج (در ۱۵٪ مردان و ۵٪ زنان)
🔴بیضه‌های بزرگ در مردان پس از بلوغ
🔴مشکلات استخوانی مانند پوکی استخوان

اختلالات ذهنی و یادگیری

جهش در ژن FMR1 و کمبود پروتئین FMRP باعث اختلال در ارتباطات مغزی می‌شود که منجر به مشکلاتی مانند:

🔸تأخیر در راه رفتن، صحبت کردن یا خزیدن
🔸مشکلات در خواندن، نوشتن و ریاضی
🔸اختلال نقص توجه
🔸اضطراب، افسردگی و نوسانات خلقی

اختلالات اجتماعی و عاطفی

کودکان مبتلا، به‌ویژه پسران، ممکن است دچار اضطراب، بیش‌فعالی، پرخاشگری یا ترس از موقعیت‌های جدید شوند. دختران معمولاً خجالتی بوده و در برقراری ارتباط با افراد جدید مشکل دارند. ویژگی‌های اوتیستیک نیز در برخی مبتلایان دیده می‌شود.

اختلالات گفتاری

اکثر پسران مبتلا با مشکلات گفتاری مواجه‌اند، از جمله:

🔸صحبت کردن نامفهوم
🔸دایره لغات محدود
🔸تکرار کلمات یا جملات
🔸ناتوانی در برقراری تماس چشمی
🔸مشکل در درک طنز یا شوخی

نارسایی اولیه تخمدان مرتبط با X شکننده

این اختلال (FXPOI) باعث کاهش عملکرد تخمدان‌ها قبل از ۴۰ سالگی می‌شود و علائمی مانند:

🔸قاعدگی نامنظم یا زودهنگام
🔸ناباروری
🔸افزایش هورمون FSH
🔸گرگرفتگی، تعریق شبانه، کاهش میل جنسی و خشکی واژن

علائم رفتاری سندرم ایکس شکننده

علائم رفتاری سندرم X شکننده عمدتاً شامل مشکلات حسی و رفتاری است. مشکلات حسی اغلب توسط محرک‌های خاصی مانند نور شدید یا صدای بلند برانگیخته می‌شود. علاوه بر این، برقراری تماس چشمی برای این افراد از دوران کودکی دشوار است و آن‌ها در این زمینه با چالش‌هایی روبرو می‌شوند.

اختلالات هوش و یادگیری در این افراد می‌تواند شدت‌های متفاوتی داشته باشد و از عقب‌ماندگی خفیف تا شدید ظاهر شود. به طور کلی، این افراد ممکن است سطح بالایی از اضطراب را تجربه کنند، به ویژه زمانی که در محیط‌های اجتماعی قرار می‌گیرند، جایی که این مشکلات بیشتر آشکار می‌شوند.

برخی از علائم رفتاری سندرم ایکس شکننده، همراه با مشکلات اجتماعی و عاطفی مرتبط با آن، در لیست زیر آورده شده است. در صورتی که علائم رفتاری سندرم ایکس شکننده مشاهده شود، توصیه می‌شود به روان‌شناس کودک مراجعه کنید و روانشناس مورد اعتمادتو تو کلینیک آنلاین روان هاب پیداش کن و وقت مشاورتو رزرو کن!

🔺ترس و اضطراب، به ویژه در موقعیت‌های جدید
🔺اجتناب از تماس فیزیکی
🔺ویژگی‌های اوتیسم و لکنت زبان
🔺بیش‌فعالی
🔺ناتوانی در درک زبان بدن دیگران
🔺اختلال خواب و بدخوابی
🔺عدم تمرکز و پرخاشگری، به طور خاص در پسران
🔺دشواری در برقراری ارتباط با افراد جدید، به ویژه در دختران
🔺اختلالات فکری و مشکلات یادگیری

تشخیص سندرم X شکننده

تشخیص اولیه با بررسی علائم جسمانی و رفتاری انجام می‌شود. روش‌های تشخیصی دقیق‌تر شامل:

🟢آزمون پادتن: برای شناسایی جهش کامل در مردان استفاده می‌شود، اما برای زنان کاربرد ندارد.
🟢آزمایش ژنتیک مولکولی: با روش‌هایی مانند PCR و ساترن بلات، تعداد تکرارهای CGG بررسی می‌شود.
🟢سیتوژنتیک: روشی با دقت کمتر که کمتر استفاده می‌شود.

شیوع سندرم ایکس شکننده

FXS در همه جمعیت‌ها و گروه‌های قومی مشاهده شده است. به همین دلیل، تلاش‌هایی برای تعیین شیوع کلی FXS و تفاوت در شیوع بین مردان و زنان انجام شده است. بر اساس داده‌های مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC)، شیوع فعلی پذیرفته‌شده برای FXS حدود 1 در 7000 مرد و 1 در 11000 زن است.

اگرچه تعداد دقیق آمریکایی‌های مبتلا به جهش کامل سندرم ایکس شکننده مشخص نیست، نسبت‌های ذکرشده نشان می‌دهد که تعداد افراد مبتلا ممکن است بین 38000 تا 87000 نفر باشد. در سطح جهانی، این تعداد ممکن است بین 777000 تا 1400000 نفر باشد. لازم به ذکر است که برخی مقالات منتشرشده شیوع بیشتر یا کمتری نسبت به اعداد ذکرشده گزارش کرده‌اند.

چرا ایکس شکننده در زنان کمتر شایع و شدید است؟

دلیل اینکه زنان کمتر از مردان به FXS مبتلا می‌شوند این است که ژن مرتبط با FXS روی کروموزوم X قرار دارد. مردان که تنها یک کروموزوم X دارند (XY)، در صورت جهش در این کروموزوم به FXS مبتلا می‌شوند. زنان که دو کروموزوم X دارند (XX)، ممکن است کروموزوم سالم اثرات کروموزوم معیوب را کاهش دهد.

این معمولاً منجر به عدم وجود علائم یا علائم خفیف‌تر FXS می‌شود. (این تمایز مهمی است، زیرا بسیاری از زنان دارای جهش کامل، خود را یا توسط دیگران به‌عنوان مبتلا به «سندرم ایکس شکننده» در نظر نمی‌گیرند.)
الگوی وراثت برای جهش کامل و پیش‌جهش ژن FMR1

علائم و نشانه‌های سندروم ایکس شکننده در مردان

علائم و نشانه‌های مختلفی با FXS مرتبط هستند. هیچ فردی همه ویژگی‌های FXS را ندارد. شایع‌ترین علائم و نشانه‌ها شامل ناتوانی ذهنی، چالش‌های رفتاری و یادگیری، و ویژگی‌های جسمانی مختلف است. این علائم در هر دو جنس دیده می‌شود، اما تفاوت‌هایی در نحوه بروز FXS در مردان و زنان وجود دارد.

ویژگی‌های رفتاری ممکن است شامل ADHD، اوتیسم و رفتارهای اوتیستیک، اضطراب اجتماعی، گاز گرفتن یا تکان دادن دست، تماس چشمی ضعیف، اختلالات حسی، اختلالات خواب و افزایش خطر پرخاشگری باشد.
ناتوانی‌های ذهنی در FXS شامل طیفی از ناتوانی‌های یادگیری متوسط تا ناتوانی‌های ذهنی شدیدتر است. اکثریت مردان مبتلا به سندرم ایکس شکننده ناتوانی ذهنی قابل‌توجهی دارند.

تأخیرهای دیگر مانند تأخیر در گفتار، زبان و مهارت‌های حرکتی (دیر خزیدن، راه رفتن، یا آموزش توالت) نیز ممکن است رخ دهد. ویژگی‌های جسمانی ممکن است شامل گوش‌های بزرگ، صورت کشیده، پوست نرم و بیضه‌های بزرگ (به نام «ماکرواورکیدیسم») در مردان پس از بلوغ باشد. مشکلات بافت همبند ممکن است شامل عفونت‌های گوش، کف پای صاف، کام بلند، انگشتان دو مفصلی و مفاصل بیش‌ازحد انعطاف‌پذیر باشد.

برخی ویژگی‌ها مانند صورت کشیده و ماکرواورکیدیسم پس از بلوغ شایع‌تر هستند. مشکلات پزشکی که ممکن است در افراد مبتلا به FXS دیده شود شامل استرابیسم (چشم‌های چپ) و تشنج است. رفتار افراد مبتلا به FXS شامل اجتماعی و دوستانه بودن است. آنها مهارت‌های تقلید عالی، حافظه بصری و بلندمدت قوی دارند، دوست دارند به دیگران کمک کنند و افرادی مهربان، بافکر و دارای حس شوخ‌طبعی فوق‌العاده هستند.

نقاط قوت رایج افراد مبتلا به سندروم X شکننده در زنان

افراد مبتلا به سندرم ایکس شکننده (FXS) افراد منحصربه‌فردی هستند که گرما، خلاقیت و قلب به دنیای اطراف خود می‌آورند. اگرچه FXS می‌تواند چالش‌هایی به همراه داشته باشد، اما نقاط قوتی نیز به همراه دارد. در اینجا چند مورد از آنها آورده شده است.

ویژگی‌های رفتاری دیده‌شده در مردان ممکن است در زنان نیز دیده شود، اما زنان معمولاً علائم خفیف‌تری از ویژگی‌های رفتاری، جسمانی و بافت همبند سندرم دارند. ناتوانی‌های ذهنی در زنان مبتلا به FXS از هیچ تا قابل‌توجه متغیر است. شدت ناتوانی‌های یادگیری در زنان:

✔️حدود یک‌سوم هیچ یا ناتوانی یادگیری بسیار خفیف دارند.
✔️حدود یک‌سوم ناتوانی یادگیری خفیف دارند.
✔️حدود یک‌سوم ناتوانی ذهنی متوسط تا قابل‌توجه دارند.

درصد کمی از زنانی که جهش کامل ژن FMR1 دارند که باعث FXS می‌شود، هیچ نشانه ظاهری از این بیماری (فکری، رفتاری یا جسمانی) ندارند. این زنان اغلب تنها پس از تشخیص یکی از اعضای خانواده شناسایی می‌شوند. چالش‌های اضافی ممکن است شامل مسائل عاطفی و سلامت روان، اضطراب عمومی و اضطراب اجتماعی باشد.

آیا سندرم ایکس شکننده قابل درمان است؟

در حال حاضر، هیچ درمان قطعی برای اصلاح جهش ژنتیکی وجود ندارد. با این حال، درمان‌های دارویی می‌توانند علائم رفتاری و نقص توجه را کاهش دهند. داروهایی مانند متیل‌فنیدات و دکستروآمفتامین برای کنترل بیش‌فعالی استفاده می‌شوند. غربالگری پیش از تولد نیز به والدین کمک می‌کند تا در صورت ابتلای جنین، تصمیمات لازم را بگیرند.

کلام آخر

سندرم X شکننده یک اختلال ژنتیکی ارثی است که عمدتاً باعث عقب‌ماندگی ذهنی، به‌ویژه در مردان، می‌شود. علائم این بیماری از فردی به فرد دیگر متفاوت است و شامل مشکلات جسمی، رفتاری و رشدی می‌شود. اگرچه درمانی برای رفع کامل این اختلال وجود ندارد، اما با روش‌های دارویی و حمایتی می‌توان علائم را مدیریت کرد. امیدواریم این بلاگ اطلاعات مفیدی درباره سندروم X شکننده ارائه کرده باشد.