تحلیل روانشناختی رفتارهای پرخطر در نوجوانان
تحلیل روانشناختی رفتارهای پرخطر در نوجوانان به بررسی عوامل روانی، اجتماعی و زیستی منجر به رفتارهایی مانند مصرف مواد، خشونت یا ریسک‌های جنسی می‌پردازد.
تحلیل روانشناختی رفتارهای پرخطر در نوجوانان
نوجوانی، دوره‌ای از تحولات عظیم است: تغییرات سریع عاطفی، جسمانی و اجتماعی. در این مرحله، طبیعی است که نوجوانان به دنبال تجربیات تازه، هیجان‌انگیز و ماجراجویانه باشند. در حقیقت، این تمایلات بخشی از مسیر رشد آن‌ها برای پذیرش مسئولیت‌ها، شکل‌گیری هویت و تبدیل شدن به فردی مستقل است.
اما این اشتیاق به هیجان و تجربیات جدید می‌تواند نگران‌کننده شود زمانی که آن‌ها را به سمت رفتارهای پرخطر سوق دهد! زیرا در این سنین، نوجوانان درک مبهمی از پیامدهای اعمال خود دارند و تصور می‌کنند مشکلاتی مثل اعتیاد، آسیب‌های جسمانی، بارداری و غیره فقط برای دیگران پیش می‌آید و هرگز گریبان‌گیر خودشان نخواهد شد!
رفتارهای پرخطر چیست؟
رفتار پرخطر به هرگونه اقدامی گفته می‌شود که سلامت جسمی، روانی یا حتی زندگی نوجوان را در معرض خطر قرار دهد و پیامدهای منفی در آینده به دنبال داشته باشد، از جمله آسیب‌های جسمانی، مشکلات روانی یا حتی مرگ. هر فرد بزرگسالی ممکن است خاطراتی از اشتباهات دوران نوجوانی خود داشته باشد که می‌توانست به نتایج جدی منجر شود، اما هر رفتار نادرست یا خطایی لزوماً پرخطر محسوب نمی‌شود.
رفتارهای پرخطر از نظر شدت و تأثیر فراتر از اشتباهات معمولی هستند. یکی از دلایل شایع بودن این رفتارها در نوجوانی، عدم تکامل کامل مغز است. این موضوع باعث می‌شود نوجوانان نتوانند پیامدهای بلندمدت اعمال خود را به‌خوبی ارزیابی کنند. علاوه بر این، آن‌ها اغلب با تفکری مواجه‌اند که می‌توان آن را «من نه» نامید؛ به این معنا که تصور می‌کنند مشکلات جدی مانند آسیب جسمانی، بارداری یا حوادث ناگوار تنها برای دیگران رخ می‌دهد و خودشان از آن مصون هستند.
رفتارهای پرخطر در نوجوانان چیست و شامل چه مواردی می‌شود؟
رفتارهای پرخطر در نوجوانان، رفتارهایی هستند که پیامدهای منفی و مخرب روانی و اجتماعی برای آن‌ها به همراه دارند. این رفتارها مانند شیبی لغزنده عمل می‌کنند. وقتی نوجوانی یکی از این رفتارها را انجام می‌دهد، احتمال زیادی وجود دارد که به سمت سایر رفتارهای پرخطر نیز کشیده شود. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) شش دسته از رفتارهای پرخطر در نوجوانان را که در مرگ، ناتوانی و مشکلات اجتماعی آن‌ها نقش دارند، شناسایی کرده است:
1. رفتارهایی که منجر به آسیب‌های عمدی یا غیرعمدی و خشونت می‌شوند
برخی رفتارهای پرخطر باعث آسیب‌های غیرعمدی به خود یا دیگران می‌شوند، مانند رانندگی با موتور یا خودرو بدون گواهینامه. علاوه بر این، رفتارهایی در میان نوجوانان مشاهده می‌شود که به‌طور خاص به خشونت منجر می‌شود، مانند حمل سلاح، قلدری، دعوا یا حتی خشونت‌های گروهی.
افکار خودکشی، اقدام به خودکشی و خودآسیبی نیز از جمله رفتارهای پرخطری هستند که به آسیب عمدی به خود منجر می‌شوند. نوجوانانی که به خود آسیب می‌رسانند، اغلب این کار را برای مقابله با دردهای عاطفی یا احساسات شدید انجام می‌دهند. خودآسیبی نشانه‌ای است که نشان می‌دهد فرزند شما با یک چالش درونی دست‌وپنجه نرم می‌کند و فاقد مهارت‌های مقابله‌ای یا ارتباطی لازم برای مدیریت آن است.
2. رفتارهای جنسی پرخطر که به بارداری ناخواسته یا بیماری‌های مقاربتی منجر می‌شوند
نوجوانانی که در رفتارهای جنسی پرخطر، مانند رابطه جنسی محافظت‌نشده یا داشتن شرکای جنسی متعدد، درگیر می‌شوند، خود را در معرض خطر بیماری‌های مقاربتی و بارداری ناخواسته (در دختران) قرار می‌دهند. متأسفانه، به دلیل احساس شرم در بسیاری از خانواده‌های ایرانی، نوجوانان اغلب آموزش کافی در این زمینه دریافت نمی‌کنند. اگر فرزند شما در دوره راهنمایی یا دبیرستان است، باید آموزش درباره پیامدهای فعالیت‌های جنسی پرخطر را در اولویت قرار دهید یا از یک مشاور متخصص در این حوزه کمک بگیرید.
3. مصرف الکل یا مواد مخدر
رفتارهای پرخطر مرتبط با مصرف الکل یا مواد مخدر شامل مصرف حداقل یک نوشیدنی الکلی در طول زندگی، مصرف منظم و مداوم الکل، استفاده از موادی مانند ماری‌جوانا، متامفتامین، کوکائین یا برخی داروهای پزشکی خاص است. مصرف الکل و مواد مخدر می‌تواند عملکرد قشر پیش‌پیشانی مغز را مختل کند، پرخاشگری را افزایش دهد، تصمیم‌گیری‌های ضعیف را تشدید کند و به انجام رفتارهای پرخطر بیشتر منجر شود.
یک دنیای جدید از اطلاعات منتظرته! برای کشف بیشتر، روی لینک کارگاه آموزشی درمان اعتیاد با متادون کلیک کن.
4. مصرف دخانیات و سیگار
رفتارهایی که به مصرف دخانیات منجر می‌شوند شامل کشیدن قلیان، مصرف یک نخ سیگار کامل پیش از 13 سالگی، سیگار کشیدن حداقل یک بار در هفته و استفاده از انواع تنباکوی بدون دود است. امروزه استفاده از ویپ (دستگاهی کوچک برای بخار کردن مایع مخصوص که حس سیگار یا قلیان را القا می‌کند) نیز به مشکلی جدی در میان جمعیت نوجوانان و جوانان تبدیل شده است.
5. رفتارهای غذایی ناسالم
رفتارهای پرخطری که به رژیم‌های غذایی ناسالم منجر می‌شوند شامل مصرف بیش از حد فست‌فود و غذاهای آماده، عدم مصرف کافی میوه یا آب‌میوه، نخوردن صبحانه یا ابتلا به اختلالات خوردن است که می‌توانند آسیب‌های جدی به همراه داشته باشند.
6. فعالیت بدنی ناکافی
رفتار پرخطری که به عدم سلامت جسمانی منجر می‌شود شامل انجام ندادن هیچ‌گونه فعالیت ورزشی یا بدنی، صرف زمان طولانی برای بازی‌های ویدیویی یا کار با کامپیوتر، تلویزیون و تلفن همراه است.
علاوه بر طبقه‌بندی CDC، می‌توان به رفتارهای پرخطر زیر نیز اشاره کرد:
بزهکاری: نوجوانانی که درگیر فعالیت‌های غیرقانونی مانند دزدی می‌شوند، بیش از آنچه تصور می‌کنند برای خود مشکل ایجاد می‌کنند. این جرایم اغلب به دلیل فشار همسالان، آموزش ناکافی یا مشکلات روانی و خانوادگی رخ می‌دهند.
فرار از منزل: فرار یا گم شدن یک نوجوان فشار زیادی به خانواده وارد می‌کند. بنابراین، باید همیشه فرار نوجوانان به نهادهای مربوطه گزارش شود و تمام تلاش برای بازگرداندن آن‌ها به خانه یا محیطی امن به کار گرفته شود.
اعتیاد به فناوری‌های دیجیتال: نوجوانان به‌ویژه در برابر اعتیاد به فناوری‌های دیجیتال آسیب‌پذیر هستند. استفاده بیش از حد از گوشی‌های هوشمند و سایر فناوری‌ها با مشکلات جدی سلامت روانی و جسمانی همراه است.
چرا نوجوانان به سمت رفتارهای پرخطر گرایش پیدا می‌کنند؟
هیجان‌خواهی و درک نادرست از خطر
نوجوانان در این دوره به دنبال تجربیات جدید و هیجان‌انگیز هستند، زیرا مغزشان نسبت به هیجان ناشی از تجربه‌های نو حساس‌تر است. علاوه بر این، آن‌ها خطر را به شکلی متفاوت از بزرگسالان درک می‌کنند و اغلب در فعالیت‌های خود خطر واقعی را نمی‌بینند. آن‌ها معمولاً بدون توجه به پیامدهای اعمالشان تصمیم‌گیری می‌کنند. این به این دلیل است که بخش‌هایی از مغز که مسئول برنامه‌ریزی و کنترل تکانه‌ها هستند، تا حدود 25 سالگی به‌طور کامل رشد نمی‌کنند.
آشفتگی عاطفی نوجوانی
نوجوانی دوره‌ای پر از آشوب‌های عاطفی است، زیرا نوجوانان به شدت تحت تأثیر هورمون‌های دوران بلوغ قرار دارند. گاهی آن‌ها برای مقابله با پریشانی، استرس یا آشفتگی‌های خود به رفتارهای پرخطر روی می‌آورند. تحقیقات نشان داده‌اند نوجوانانی که تحت استرس شدید هستند یا احساس انزوا می‌کنند، بیشتر در معرض رفتارهای پرخطر قرار می‌گیرند.
فشار همسالان
گاهی اوقات، نوجوانان برای کسب پذیرش از سوی همسالان یا احساس تعلق به گروهی خاص، رفتارهای بالقوه خطرناک انجام می‌دهند. آن‌ها با این رفتارها می‌خواهند دوستانشان را تحت تأثیر قرار دهند، خودنمایی کنند یا کاری انجام دهند که در گروهشان ارزش محسوب می‌شود. برای مثال، در گروهی که همه سیگار می‌کشند، نوجوان نیز ممکن است برای پذیرش سیگار بکشد.
وقتی نوجوانان رفتار پرخطری انجام می‌دهند، ممکن است از دوستانشان توجه و بازخورد مثبت دریافت کنند که این امر تکرار رفتارهای پرخطر را تقویت می‌کند. تحقیقات نیز نشان داده‌اند که حضور همسالان می‌تواند تمایل به انجام رفتارهای مخاطره‌آمیز را افزایش دهد.
تأثیر بزرگسالان با رفتارهای پرخطر
نوجوانان به رفتارهای بزرگسالان نزدیک خود بسیار توجه دارند و از آن‌ها الگوبرداری می‌کنند. اگر والدین یا بزرگسالان نزدیک به نوجوان از سیگار یا مواد مخدر استفاده کنند یا راهبردهای مقابله‌ای سالمی را نشان ندهند، احتمال اینکه نوجوان رفتارهای پرخطر داشته باشد افزایش می‌یابد.
استدلال‌های نوجوانی
نحوه تفکر و استدلال نوجوانان درباره خطر به موقعیت بستگی دارد. برای مثال، وقتی در کنار والدین هستند، معمولاً با دقت بیشتری درباره رفتارهای پرخطر فکر می‌کنند. اما وقتی با دوستانشان هستند، تحت تأثیر احساسات و هیجانات قرار می‌گیرند و کمتر از استدلال منطقی استفاده می‌کنند، که احتمال انتخاب‌های تکانشی و پرخطر را افزایش می‌دهد.
به‌طور کلی، پسران بیشتر از دختران درگیر رفتارهای پرخطر می‌شوند، اما نوع خطراتی که نوجوانان تجربه می‌کنند بیشتر به عوامل محیطی مانند هنجارهای محل زندگی، میزان نظارت والدین و دسترسی به فعالیت‌های پرخطر بستگی دارد تا عوامل فردی مانند جنسیت یا سن.
تفاوت رفتارهای پرخطر در دختران و پسران
رشد سریع جسمانی در دوره نوجوانی، که با رشد شناختی و اجتماعی متناسب همراه نیست، همراه با ویژگی‌هایی مانند هیجان‌خواهی و خطرپذیری بیشتر در این دوره نسبت به سایر مراحل زندگی، زمینه را برای گرایش نوجوانان به رفتارهای پرخطر فراهم می‌کند. همان‌طور که نگران بیماری‌ها و خطرات جسمانی فرزندانمان هستیم، باید به همان اندازه به تهدیدات سلامت روانی و اجتماعی آن‌ها توجه کنیم و از کنار این خطرات به‌سادگی عبور نکنیم.
نوجوانان در این دوره هیجان‌خواه، کنجکاو و دارای نوسانات عاطفی و خلقی گسترده‌ای هستند که می‌تواند آن‌ها را به سمت رفتارهای مخاطره‌آمیز سوق دهد. آخرین پژوهش منتشرشده نشان می‌دهد که دانش‌آموزان دبیرستانی در ایالات متحده در زمینه رفتارهای پرخطری که عامل اصلی مرگ‌ومیر (مانند تصادفات رانندگی) در این گروه سنی هستند، طی دو دهه گذشته پیشرفت قابل‌توجهی داشته‌اند. آن‌ها بیشتر از کمربند ایمنی استفاده می‌کنند و کمتر در حالت مصرف الکل رانندگی می‌کنند.
بااین‌حال، استفاده از تلفن همراه و ارسال پیامک حین رانندگی همچنان به افزایش مرگ‌ومیر در میان نوجوانان منجر شده است. فناوری همچنین خطر قلدری در فضای مجازی را افزایش داده است. از هر شش نوجوان، یک نفر گزارش کرده که در طول ۱۲ ماه گذشته از طریق ایمیل، اتاق‌های گفت‌وگو، پیام‌رسان‌ها یا وب‌سایت‌ها مورد آزار و قلدری قرار گرفته است. مصرف ماری‌جوانا نیز در حال افزایش است و در هر دو جنس، استفاده از آن در میان نوجوانان از سیگار پیشی گرفته است.
رفتارهای پرخطر در پسران
والدین باید آگاه باشند که برخی رفتارهای پرخطر در میان پسران دانش‌آموز بیش از دختران مشاهده می‌شود. این رفتارها در پسران شامل موارد زیر است:
عدم استفاده از کمربند ایمنی
استفاده نکردن از کلاه ایمنی هنگام موتورسواری
آسیب‌دیدگی حین ورزش یا فعالیت‌های جسمانی
رانندگی پس از مصرف الکل
حمل سلاح
همراه داشتن تفنگ
درگیری در دعوا و جراحت ناشی از آن
حمل سلاح در مدرسه
درگیری فیزیکی در محیط مدرسه
مصرف سیگار و دخانیات
مصرف ماری‌جوانا
مصرف کوکائین
مصرف هروئین، استروئیدهای غیرقانونی و مواد مخدر تزریقی
شروع مصرف سیگار، الکل و ماری‌جوانا پیش از ۱۳ سالگی
مصرف سیگار، ماری‌جوانا و الکل در مدرسه
خرید و فروش مواد غیرقانونی در مدرسه
آغاز رابطه جنسی پیش از ۱۳ سالگی
داشتن بیش از چهار شریک جنسی در طول زندگی
مصرف الکل یا مواد مخدر در آخرین رابطه جنسی
در معرض خطر چاقی یا اضافه‌وزن
رفتارهای پرخطر در دختران
در مقابل، دختران بیشتر در معرض رفتارهای پرخطر زیر هستند:
اجبار به برقراری رابطه جنسی
احساس غمگینی و ناامیدی
رفتارهای مرتبط با خودکشی
استفاده نکردن شریک جنسی از کاندوم
غذا نخوردن برای کاهش وزن یا کنترل افزایش وزن
مصرف قرص‌های لاغری، پودرها یا مایعات برای کاهش وزن یا کنترل افزایش وزن
استفاده از ملین یا استفراغ برای کاهش وزن یا کنترل افزایش وزن
عدم مشارکت در فعالیت‌های بدنی شدید یا متوسط
عدم شرکت در تیم‌های ورزشی
عوامل مؤثر بر رفتارهای پرخطر
گازمن و بوش چند عامل را که باعث مستعد شدن نوجوانان به رفتارهای پرخطر می‌شود، شناسایی کرده‌اند: در سطح فردی، افرادی که از توانایی‌های خود آگاهی ندارند، عزت نفس پایینی دارند، در گروه‌های منفی همسالان عضو هستند یا تعهد تحصیلی ضعیفی دارند، بیشتر در معرض این رفتارها قرار می‌گیرند.
عوامل دیگری مانند ارتباط ضعیف والد-فرزند، نظارت ناکافی والدین (مانند ندانستن محل حضور نوجوان) و نبود حمایت خانوادگی نیز نقش دارند. جای تعجب نیست که وقتی والدین خود درگیر رفتارهای پرخطر باشند، احتمال درگیری نوجوانان در این رفتارها افزایش می‌یابد. محیط مدرسه ضعیف، وضعیت اقتصادی-اجتماعی نامناسب و نبود یا ضعف روابط اجتماعی نیز خطر رفتارهای پرخطر را به‌ویژه برای نوجوانان بی‌سرپرست افزایش می‌دهد.
رفتارهای پرخطر و آسیب‌های اجتماعی، مانند بیماری‌ها، از طریق علائم و نشانه‌ها قابل‌شناسایی هستند. با توجه به این نشانه‌ها، می‌توان به‌موقع پیشگیری کرد یا در صورت بروز، مداخله سریع انجام داد. تغییرات خلقی و علائم رفتاری از بارزترین نشانه‌های خطرپذیری هستند که خانواده‌ها می‌توانند با همکاری مدرسه و متخصصان، آن‌ها را شناسایی و پیگیری کنند.
چگونه می‌توانید به حفظ امنیت نوجوان خود کمک کنید؟
نظارت بر فرزندتان: نخستین گام برای حفظ ایمنی نوجوانان، نظارت و مراقبت است. شناختن دوستان آن‌ها، آگاهی از اینکه در خارج از خانه با چه کسانی و کجا هستند، یا وقتی مشغول کار با لپ‌تاپ یا گوشی هستند، چه می‌کنند. البته باید مراقب باشید که این نظارت به کنترل بیش از حد تبدیل نشود.
گفت‌وگو درباره رفتارها و پیامدها: صحبت با نوجوانان درباره چگونگی ایمن ماندن، رفتارهای پرخطر و پیامدهای آن‌ها، به‌جای صرفاً تأکید بر پیروی از قوانین، بسیار مؤثرتر است.
ایجاد ارتباط قوی با فرزندتان: اگر در طول سال‌های نوجوانی با فرزندتان ارتباط برقرار کنید و رابطه‌ای محکم بسازید، او احتمالاً در موقعیت‌های دشوار مانند فشار برای مصرف سیگار یا مواد مخدر، انجام کارهای غیرقانونی و غیره از شما کمک خواهد خواست.
کمک به مقابله با فشار همسالان: نوجوانان معمولاً در حضور دوستانشان تحت تأثیر آن‌ها قرار می‌گیرند. بنابراین، از قبل برنامه‌ریزی کنید که در موقعیت‌های پرخطر چگونه رفتار کنند تا جایگاه اجتماعی خود را از دست ندهند. مثلاً می‌توانند مسئولیت را به گردن شما بیندازند و بگویند اگر کاری انجام دهند با والدینشان به مشکل برمی‌خورند، یا در صورت احساس ناامنی، برای شما پیامک بفرستند تا آن‌ها را بردارید.
مدیریت هیجانات نوجوان: اگر نوجوان شما به دنبال هیجان و خطر است، می‌توانید این انرژی را به فعالیت‌های ایمن و سازنده مانند صخره‌نوردی، هنرهای رزمی، قایق‌رانی یا دوچرخه‌سواری کوهستانی هدایت کنید.
بیان مستقیم نگرانی‌ها: اگر نگران رفتارهای پرخطر نوجوان خود هستید، نگرانی‌هایتان را مستقیماً با او در میان بگذارید. مثلاً بگویید: «ما نگران ایمنی و سلامت تو هستیم. اگر نتوانی خودت را ایمن نگه داری، وظیفه ماست که تو را ایمن کنیم، حتی اگر این به معنای کاهش آزادی‌ات باشد.»
چه زمانی باید به دنبال کمک حرفه‌ای باشید؟
اگر نوجوان شما گاهی دیر به خانه می‌آید یا لجبازی می‌کند و به حرف شما گوش نمی‌دهد، جای نگرانی زیادی نیست. اما اگر به‌طور مداوم درگیر خطراتی مانند خودآسیبی، دعوا با دیگران، یا مصرف تفریحی سیگار و مواد مخدر می‌شود که می‌تواند پیامدهای ماندگاری داشته باشد و به نظر نمی‌رسد از اشتباهاتش درس بگیرد، زمان آن است که نگران رفتارهای پرخطر او باشید و از یک روانشناس متخصص در کلینیک آنلاین روان هاب در امور نوجوانان کمک بگیرید.
کلام آخر
والدین باید با رفتارهای پرخطری که ممکن است نوجوانان را به عواقب منفی سوق دهد، آشنا باشند. از داده‌های نظرسنجی‌ها می‌توانید برای شناخت بهتر فشارهای احتمالی بر نوجوان یا رفتارهایی که ممکن است او را به خود جلب کند، بهره ببرید. همچنین، این آمارها می‌توانند به شروع گفت‌وگو با نوجوان کمک کنند.
برای مثال، بگویید: «در یک نظرسنجی خواندم که ۳۲٪ نوجوانان سیگار کشیدن را تجربه کرده‌اند. آیا دوستانت سیگار می‌کشند؟» گفت‌وگوهای مستمر با فرزندتان درباره رفتارهای پرخظر اهمیت زیادی دارد. بدون قضاوت به نگرانی‌های او گوش کنید و در صورت نیاز، با راهنمایی او را حمایت کنید.
